نظارت ساختمان چیست و مهندس ناظر ساختمان کیست؟

افزایش ایمنی و کنترل کیفی انواع پروژه های عمرانی بر عهده مهندس ناظر پروژه می باشد. از آنجا که در حرفه نظارت ساختمان، پیچیدگی های فنی و حقوقی بسیاری وجود دارد، بی تردید برای مهندسانی که با خطرات موضوع آشنایی ندارند و مهندسان جوانی که به یکباره و پس از دریافت پروانه اشتغال وارد این حرفه می شوند ممکن است تبعات نامناسبی داشته باشد لذا با افزایش سطح آگاهی مهندسان و کسب تجربه فنی لازم قبل از قبول مسئولیت مهم و سنگین نظارت، می توان راهی پیدا کرد تا علاوه بر ارتقای کیفیت فنی ساختمان ها، از فشارها و تنگناهای قانونی و عرفی آنان بکاهیم تا با مصونیت بیشتر و اطمینان خاطر به ارائه خدمات مهندسی بپردازند.

مهندس ناظر ساختمان کیست؟

در طول سال های اخیر همواره نوعی نگرش افراط و تفریط گونه در نظارت ساختمان های شهری وجود داشته است به این معنا که ابتدا نگرش کلی اینگونه بود که کار نظارت احتمالا کاری آسان است مهندسین به راحتی چک سفید امضا می گذاشتند و پروژه های زیادی می گرفتند بدون آنکه حتی یک بار بازدید یا نظارتی برای پروژه انجام دهند این رویه تا حدود سال 91 ادامه داشت در آن سال گود های زیادی فروریخت و ناظر پروژه تنها مسئول حادثه شناخته شد به این ترتیب محکومیت های سنگین شامل حال مهندسان ناظران شد از آن زمان به بعد در نگرش عمومی ورق برگشت و این تفکر ایجاد شد که کار نظارت کاری بس دشوار با مسئولیت های بسیار زیاد است.  در حالیکه هر دو این دو نوع تفکر اشتباه است؛ نظارت نه سخت است نه آسان. نظارت تنها نیازمند دانش و مهارت است، که در ادامه به مهمترین نکات در نظارت ساختمان ها می پردازیم.

در ابتدا می خواهیم ببینیم ناظر ساختمان در پروژه های عمرانی کیست. ناظر ساختمان یک شخص حقیقی یا حقوقی است که پس از قبولی در آزمون نظارت نظام مهندسی دارای پروانه اشتغال به کار نظارت ساختمان در یک رشته از رشته های ساختمان بوده و بر اجرای صحیح عملیات اجرایی در حیطه پروانه خود نظارت می کند. ناظر ساختمان موظف است بر عملیات ساختمانی که توسط مجری اجرا می شود نظارت کرده و در پایان کار مطابقت عملیات اجرایی با نقشه ها، فایل های محاسباتی و مباحث مقررات ملی را گواهی کند.

حال که با تعریف مهندس ناظر آشنا شدیم لازم است تا تعریفی از نظارت ساختمان داشته باشیم. نظارت ساختمان به مجموع کارها و عملیاتی که ناظر ساختمان برای اطمینان حاصل کردن از منطبق بودن عملیات ساختمانی و تاسیساتی با مشخصات موجود در پروانه ساختمان، نقشه های اجرایی، فایل های محاسباتی و … مطابق با آیین نامه های مقررات ملی ساختمان انجام می دهد، گفته می شود. عملیات نظارت ساختمان در 4 بخش کلی انجام می شود که شامل موارد زیر است:

• نظارت معماری 
• نظارت سازه
• نظارت تاسیسات برقی
• نظارت تاسیسات مکانیکی

انواع پروژه های نظارت ساختمان

در حال حاضر اکثر پروژه های نظارت ساختمان به صورت تک ناظره و یا چهار ناظره است. تقسیم بندی پروژه های مختلف به تک ناظره و چهار ناظره توسط سازمان نظام مهندسی ساختمان و بر اساس متراژ و میزان اهمیت پروژه می باشد.

پروژه های تک ناظره

در پروژه های تک ناظره که پروژه های با متراژ کم را شامل می شود، مهندس ناظر حقیقی یا حقوقی سازه باید نظارت در هر 4 بخش معماری، سازه، تاسیسات برقی و مکانیکی را انجام دهد و لازمه ی این کار توانایی فنی و اجرایی بالای مهندس ناظر ساختمان است.

پروژه های چهار ناظره و مهندس ناظر هماهنگ کننده

در پروژه های با متراژ بزرگتر سازمان نظام مهندسی ساختمان الزام به حضور 4 ناظر در هر یک از رشته های معماری، سازه، تاسیسات برقی و مکانیکی می کند که می توانند حقیقی یا حقوقی باشند. در این پروژه ها یک شخص حقیقی یا حقوقی به عنوان سر ناظر یا ناظر هماهنگ کننده علاوه بر وظایف نظارتی خود وظیفه هماهنگی میان ناظران مختلف را دارد. ناظر هماهنگ کننده باید حتما ناظر معماری یا عمران باشد. به عبارت دیگر مهندس ناظر هماهنگ کننده یک شخص حقیقی یا حقوقی دارای پروانه اشتغال و صلاحیت نظارت در رشته های معماری یا عمران است که علاوه بر وظایف نظارتی خود وظیفه هماهنگی میان ناظران رشته های مختلف و مکاتبه با مراجع صادر کننده و یا سایر مراجع ذی ربط را دارد. به عبارت دیگر مهندس ناظر هماهنگ کننده باید علاوه بر تسلط بر مسئولیت های خود تا حد زیادی با مسئولیت های سایر ناظران آشنا باشد تا بتوانند نقش هماهنگ کنندگی خود را به خوبی ایفا کند.

وظایف مهندس ناظر ساختمان

مهندس ناظر در قدم اول باید تعریف درستی از وظایف خود و سایر افراد که در پرژوه حضور دارند مثل کارفرما، مهندس طراح سازه، پیمانکار و … داشته و علاوه بر آشنایی کامل با وظایف خود تا حدی با آن ها نیز آشنا باشد. هم چنین لازم است مهندس ناظر به خوبی با نهاد ها و مراجع صنعت ساختمان و ساختمان سازی مثل نظام مهندسی، شهرداری و … آشنا بوده تا بتواند در مواقع لازم با آن ها مکاتبه های لازم را داشته باشد. 

نظارت مهندس ناظر، از زمان صدور پروانه ساختمان توسط مرجع صدور پروانه آغاز و با صدور گواهی پایان کار خاتمه می یابد. این نظارت در موارد مشتمل بر حضور چهار ناظر از چهار رشته ، نظارت جمعی بوده و به هیچ وجه جنبه نوبتی و جداگانه ندارد. مهندس ناظر پس از ارجاع اولیه کار از سوی سازمان، لازم است نسبت به بررسی سوابق و مستندات موجود پروژه اقدام نماید.

وظایف مهندس ناظر جنبه کنترلی دارد و در صورت عدم انطباق کار در حال اجرا با نقشه ها و مشخصات مصوب، الزامات قانونی، مقررات ملی ساختمان و سایر ضوابط لازم الاجرا، مکلفند ضمن تذکر کتبی به سازنده و کارفرما، مراتب را به مرجع صدور پروانه ساختمان اعلام و حسب مورد، درخواست اصلاح یا توقف عملیات اجرائی و الزام سازنده و کارفرما به رعایت ضوابط لازم الاجرا نمایند. مهندس ناظر به تنهایی مجاز به اعمال تغییرات در نقشه ها و مشخصات فنی نمی باشد ولی وظیفه پایش نقشه ها و بررسی ایرادات احتمالی در آن ها از جمله وظایف اصلی ناظر ساختمان است. به همین دلیل لازم است تا مهندس ناظر ساختمان آشنایی زیادی با بحث طراحی سازه داشته باشد.

خروجی بازدید های مکرر مهندس ناظر ساختمان، غالباً در گزارش های مرحله ای وی می باشد. لذا ناظر باید به شیوه نگارش نامه های اداری، دستور کارها و خصوصاً گزارش نویسی جهت ارائه گزارشات مناسب و محکمه پسند، مسلط باشد و از ادبیات مهندسی و حقوقی استفاده نماید. در صورتی که مهندس ناظر گزارشات خود را از نظر مسائل فنی به طور کاملاً حرفه ای و در موعد به مراجع ذیربط ارائه نماید، مطمئناً در حرفه نظارت با مشکل خاصی مواجه نشده و در صورت وقوع حوادث در محاکم قضایی و انتظامی تبرئه خواهد شد.

متاسفانه تعداد بسیاری از مهندسان ناظر حتی مهندس های ناظر با تجربه های جند ساله در سال های اخیر به دلیل عدم شناخت قوانین حقوقی و حقوق مهندسی دچار محکومیت های قضایی شدند در حالی که در صورتی آشنایی با قوانین حقوقی و حقوق مهندسی و رد کردن گزارشات تخلف می توانستند به سلامت از این مشکلات عبور کنند. گاها مشاهده شده است که برخی از ناظرین ساختمان به دلیل عدم آشنایی کافی با قوانین در پروژه ها کم کاری کردند و متاسفانه این کم کاری های منجر به بروز مشکلات برای آن ها شده است. همان طور که کم کاری یک مهندس ناظر در پروژه می نواند تبعات سنگینی داشته باشد پرکاری و انجام کارهایی که از لحاظ قانونی بر عهده ناظر ساختمان نیست هم گاها باعث به وجود آمدن مشکلات عظیمی شده است و مهندسان ناظر ساختمان لازم است تا از سپرهای محافظتی برای جلوگیری از ایجاد این مسائل استفاده کنند.

سپرهای محافظتی مهندس ناظر ساختمان

با توجه به بحث های مطرح شده در قبل و خطراتی که مهندس ناظر را تهدید می کنند لازم است تا مهندسان ناظر ساختمان از سپرهای محافظتی برای جلوگیری از پیش آمدن این اتفاقات ناگوار استفاده کنند. یکی از مهم ترین سپرهای محافظتی بسیار مهم و موثر استفاده از بیمه است. به همین خاطر لازم است تا از بیمه های مناسب در این زمینه استفاده کرد.

روش های کسب درآمد از نظارت ساختمان

روش های کسب درآمد از نظارت ساختمان های شهری بسیار متنوع می‌باشد و چالش ها و فرصت های بی‌شماری دارد در اینجا قرار است به سرنخ هایی از بهترین روش های استفاده از نظارت با پروانه و حتی بدون پروانه دست یابیم؛ دانش مورد نیاز برای مهندس ناظر، بهترین روش های درآمدزایی از نظارت و ارتباط آن ها با کسب درآمد از سایر مهارت های مهندسی نیز بررسی خواهد شد.

 به طور کلی  با داشتن مهارت نظارت ساختمان از 6 طریق زیر می توان به کسب درآمد از این حرفه پرداخت:

1. ارجاع کار از طریق نظام مهندسی (در این روش داشتن پروانه الزامی است)
2. نظارت عالیه و مشاوره ( داشتن پروانه در این روش ضروری نیست)
3. ناظر مقیم
4. استخدام در شرکت های زیر نظر نظام مهندسی
5. نظارت از راه هایی شبیه فریلنسرینگ
6. یک روش غیر رسمی

ارجاع کار از طریق نظام مهندسی

فرد پس از قبولی در آزمون نظارت نظام مهندسی باید اقدام به دریافت پروانه از سازمان نظام مهندسی استان محل زندگی خود بکند. پس از دریافت پروانه فرد در صف ارجاع کار قرار میگیرد. هرچند درآمد مستقیم از ارجاع در این روش محدود و کم است اما می تواند دریچه ای برای شروع در سایر زمینه های مهندسی از جمله اجرا و طراحی باشد. پس مشکل خیلی از افرادی که تازه اول راه هستند و سابقه کار ندارند اینجا با کلید نظارت حل می‌شود.

نظارت عالیه و مشاوره 

با درخواست کارفرما شما به عنوان مشاور در کنار پروژه قرار می گیرید و قرارداد شما در این حالت می تواند به صورت ماهیانه، پروژه ای و یا مبلغی مشخص به ازای هر بازدید باشد. در این روش مهمترین مهارتی که باید داشته باشید تنها دانش تخصص داشته باشید.

بیشتر بخوانید: نظارت عالیه چیست؟

ناظر مقیم

ناظر مقیم یعنی ناظری که هر روز در ساعات کاری باید در پروژه حضور داشته باشد شرکت های زیر نظر نظام فنی اجرایی که معمولا پروژه هایی را از سوی سازمان های دولتی و با بودجه های عمرانی تصویب شده از سوی مجلس در دست می‌گیرند حتما باید یک ناظر مقیم از سوی آن شرکت در پروژه حضور داشته باشد.

استخدام در شرکت های زیر نظر نظام مهندسی

به عنوان نماینده شرکت برای بازدید از پروژه ها به محل پروژه اعزام می‌شوید.

نظارت از راه هایی شبیه فریلنسرینگ

معمولا وقتی شرکت های خیلی بزرگ پروژه ای را می گیرند کل پروژه را به یک ناظر بیرونی می دهند یعنی یک قرارداد با یک ناظر می بندند و صفر تا صد مسئولیت های آن پروژه با همان ناظر بیرونی می‌باشد.

یک روش غیر رسمی کسب درآمد از نظارت ساختمان

معمولا ناظر ها به مرور زمان وقتی دانش و تجربه شان بالا می رود وارد اجرا هم می شوند و می توانند در حوزه اجرای ساختمان نیز فعالیت داشته باشند. (البته اگر راه نظارت را درست طی کرده باشند).

جمع بندی و نتیجه گیری

نظارت ساختمان به شدت نیازمند دانش و مهارت است و می تواند در مواردی حتی از طراح و مجری هم مسئولیت کمتری داشته باشد البته با این شرط که ناظر بتواند از قلم خود به درستی استفاده کند .

برای به حداقل رساندن چالش ها میان ناظر و کارفرما بهتر است از ابتدا در جلسه پرسش و پاسخ با کارفرما به خوبی همه چیز را بررسی کنید و از ابتدا با کارفرمایی که فکر می کنید نمی توانید با اون همکاری خوبی داشته باشید کار نکنید یعنی می توانید پروژه و کارفرمای ارجاع شده از سوی نظام مهندسی را قبول نکنید.

به طور کلی در استفاده از فرصت های شغلی ساختمان از جمله نظارت، هم به دانش و مهارت فنی و هم به مهارت های مذاکره نیاز داریم سخن معروف اشرف حبیب الله  نیز این موضوع را تصدیق می کند که تنها 15 درصد از درآمدهای شما ناشی از دانش و تخصص شماست و 75 درصد درآمد حاصل سایر مهارت های شما در زمینه بیزنس، دانش کسب و کار و مهارت و هنر مذاکره و ارتباطات است. اما توجه به این نکته ضروری است که تا وقتی آن 15 درصد تخصص و دانش مهندسی را نداشته باشید هرقدر هم روی مهارت های جانبی دیگر مانند هنر مذاکره کار کنید بی فایده است درواقع آن 15 درصد شرط لازم برای درآمد خوب در مهندسی است اما شرط کافی نیست. پس ضروری ترین کار شما به عنوان یک ناظر و به طورکلی به عنوان یک مهندس این است که ابتدا روی دانش علمی و تخصصی خود کار کنید و بعد برای تکمیل مهارت هایتان و افزایش درآمد در گام بعدی به سراغ مهارت های مذاکره و ارتباطات بروید.